Qua đèo ngang - Bà Huyện Thanh Quan - Ngữ văn 8 Tập 2 Chân Trời Sáng Tạo

1.1.1. Tác giả Bà Huyện Thanh Quan

a. Cuộc đời:

- Bà Huyện Thanh Quan tên thật là Nguyễn Thị Hinh, sống ở thế kỉ XIX, chưa rõ năm sinh, năm mất.

- Quê quán: làng Nghi Tàm, nay thuộc quận Tây Hồ, Hà Nội.

- Chồng bà làm tri huyện Thanh Quan (thuộc Thái Ninh), tỉnh Thái Bình, do đó mà có tên gọi Bà Huyện Thanh Quan.

- Bà là một trong số nữ sĩ tài danh hiếm có trong thời đại ngày xưa, hiện còn để lại sáu bài thơ Đường luật.

b. Sự nghiệp sáng tác:

- Bà Huyện Thanh Quan sáng tác không nhiều nhưng các tác phẩm của Bà Huyện Thanh Quan đều thể hiện sự tài tình trong lối chơi chữ, đối vần điệu đúng luật nhưng vẫn đưa đầy đủ nét nữ tính vào trong thơ ca và trên hết là tấm lòng yêu nước, thương nhà da diết, khôn nguôi của người con đất Việt.

- Tác phẩm tiêu biểu: Hầu hết các tác phẩm của bà được viết bằng chữ Nôm, theo thể Đường luật. Hiện tìm được những bài sau: Thăng Long thành hoài cổ, Qua chùa Trấn Bắc, Qua Đèo Ngang, Chiều hôm nhớ nhà, Tức cảnh chiều thu, Cảnh đền Trấn Võ, Cảnh Hương sơn.

- Phong cách nghệ thuật: bà Huyện Thanh Quan là một cây bút điêu luyện, đầy chất thơ với ngôn ngữ trau chuốt được gọt giũa cẩn thận. Thơ bà thể hiện lòng yêu mến cảnh quan thiên nhiên, đất nước và tâm sự u hoài trước thế sự đổi thay.

1.1.2. Tác phẩm

a. Thể loại:

Bài thơ Qua đèo ngang thuộc thể thơ thất ngôn tứ tuyệt Đường luật.

b. Xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác:

Bài thơ Qua đèo ngang được sáng tác khi bà từ trên đường từ Bắc Hà vào Huế nhận chức “Cung Trung giáo tập”.

c. Bố cục văn bản:

- Phần 1 (hai câu đề): Cái nhìn chung về cảnh vật Đèo Ngang.

- Phần 2 (hai câu thực): Cuộc sống của con người ở Đèo Ngang.

- Phần 3 (hai câu luận): Tâm trạng của tác giả.

- Phần 4 (hai câu kết): Nỗi cô đơn đến tột cùng của tác giả.

1.2.1. Hai câu đề

Bước tới đèo Ngang bóng xế tà

Cỏ cây chen đá lá chen hoa

- Thời điểm: bóng xế tà.

→ Ánh nắng nhạt của chiều muộn ⇒ Gợi nỗi buồn.

→ Gợi lên một nỗi buồn man mác.

- Cảnh: cỏ cây chen đá >< lá chen hoa.

+ Điệp từ, tiểu đối.

+ Điệp từ “chen”.

+ Tiểu đối: Cỏ cây thì chen đá >< lá thì chen hoa.

→ Nơi đây có cây cối, có hoa lá chen chúc um tùm, hoang sơ.

⇒ Nhận xét: Gợi lên vẻ hoang sơ, rậm rạp; không gian hoang vắng gợi nỗi buồn.

Cảnh hoàng hôn trên đèo Ngang

1.2.2. Hai câu thực

Lom khom dưới núi tiều vài chú

Lác đác bên sông chợ mấy nhà

- Phép đối: Lom khom >< lác đác

→ Phác họa nên một bức tranh sơn thủy hữu tình.

- Từ láy tượng hình:

+ Lom khom: Gợi dáng vẻ vất vả, nhỏ nhoi.

+ Lác đác, vài: Gợi hình ảnh ít ỏi, thưa thớt.

- Đảo cấu trúc câu:

+ Lom khom - tiều vài chú.

+ Lác đác - chợ mấy nhà.

→ Nhấn mạnh dáng vẻ nhỏ bé, tội nghiệp của con người và sự thưa thớt, xác xơ của cảnh vật.

- Đảo từ:

+ Tiều vài chú.

+ Chợ mấy nhà.

→ Đảo từ trong cụm danh từ + từ chỉ số lượng ít ỏi (vài, mấy).

⇒ Nhận xét: Gợi lên một thế giới cô liêu, lẻ loi, hoang vắng.

- Cảnh: Sự sống ít ỏi, thưa thớt, hoang sơ.

- Tình: Nỗi buồn man mát của lòng người.

1.2.3. Hai câu luận

Nhớ nước đau lòng con cuốc cuốc

Thương nhà mỏi miệng cái gia gia

- Nghệ thuật đối:

+ Nhớ nhà >< đau lòng.

+ Con quốc quốc >< cái gia gia.

→ Làm nổi bật trạng thái, cảm xúc, tạo nhạc điệu cân đối cho bài thơ.

- Nghệ thuật ẩn dụ: mượn tiếng chim để gợi tả lòng người.

⇒ Nhận xét: Sự hoang vắng của cảnh vật và nỗi nhớ nước, thương nhà bồn chồn của nhà thơ.

1.2.4. Hai câu kết

Dừng chân đứng lại trời, non, nước

Một mảnh tình riêng ta với ta

- Cảnh đèo Ngang: trời, non, nước >< Mảnh tình riêng ta với ta.

+ Cảnh: bao la, bát ngát, hùng vĩ, trùng điệp → Ấn tượng mênh mông, xa lạ, vắng vẻ và tĩnh lặng.

+ Tình: nhỏ nhoi, cô đơn tuyệt đối.

- Hình ảnh đối lập: Cảnh bao la khôn cùng, con người buồn bã, cô đơn, nhỏ bé.

⇒ Nhận xét: Gợi tâm sự sâu kín về nỗi nhớ nước, thương nhà da diết, âm thầm, lặng lẽ của con người trước cảnh vật bao la và rộng lớn…

1.3.1. Về nội dung

Bài thơ “Qua Đèo Ngang” cho thấy cảnh tượng Đèo Ngang thoáng đãng mà heo hút, thấp thoáng có sự sống của con người nhưng còn hoang sơ, đồng thời, thể hiện nỗi nhớ nước, thương nhà, nỗi buồn thầm lặng, cô đơn của tác giả.

1.3.2. Về nghệ thuật

- Thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật.

- Nghệ thuật tả cảnh ngụ tình.

- Sử dụng từ láy gợi hình gợi cảm và nghệ thuật đối lập, đảo ngữ.

Em hiểu thế nào về nội dung của câu thơ cuối?

Một mảnh tình riêng ta với ta.

Lời giải chi tiết:

- Nội dung: là tâm trạng cô đơn của tác giả.

- Cơ sở xác định:

+ Từ ngữ đặc sắc: mảnh tình.

+ Cách diễn đạt độc đáo: ta với ta.

+ Phép điệp từ: ta.

+ Mạch cảm xúc có sự vận động: từ nỗi buồn do ngoại cảnh tác động đến tâm trạng nhớ nước, thương nhà và cuối cùng là sự cô đơn khi đối diện chính mình, không có đối tượng để chia sẻ.

Học xong bài Qua đèo ngang - Bà Huyện Thanh Quan, các em cần:

- Nhận biết được một số yếu tố thi luật của thơ thất ngôn bát cú và thơ tứ tuyệt luật Đường như: bố cục, niêm, luật, vần, nhịp, đối.

- Nhận biết và phân tích được nét độc đáo của bài thơ thể hiện qua từ ngữ, hình ảnh, bố cục, mạch cảm xúc.

- Nhận biết và phân tích được tình cảm, cảm xúc, cảm hứng chủ đạo của người viết thể hiện qua văn bản.

Bài thơ Qua đèo ngang đã khắc họa khung cảnh thiên nhiên Đèo Ngang thoáng đãng mà heo hút, thấp thoáng sự sống con người nhưng vẫn còn hoang sơ. Để nắm được nội dung và ý nghĩa của bài học này, các em có thể tham khảo bài soạn:

• Soạn văn đầy đủ Qua đèo ngang - Bà Huyện Thanh Quan
• Soạn văn tóm tắt Qua đèo ngang - Bà Huyện Thanh Quan

Nếu có thắc mắc cần giải đáp các em có thể để lại câu hỏi trong phần Hỏi đáp, cộng đồng Ngữ văn HỌC247 sẽ sớm trả lời cho các em. 

Qua bài thơ Qua đèo ngang, tác giả nhà thơ đã gửi gắm nỗi nhớ nước thương nhà. Để hiểu hơn về bài học này, các em có thể tham khảo một số bài văn mẫu dưới đây: