Nét đặc sắc về phong cách nghệ thuật của Thạch Lam qua truyện ngắn Hai đứa trẻ

2.1. Mở bài

- Giới thiệu đặc sắc về phong cách nghệ thuật của Thạch Lam qua truyện Hai đứa trẻ.

2.2. Thân bài

- Khái quát lại nội dung truyện ngắn Hai đứa trẻ

- Nghệ thuật trong truyện ngắn Hai đứa trẻ

+ Truyện ngắn Hai đứa trẻ của Thạch Lam có thể nói đây là một truyện ngắn "phi cốt truyện". Đó là điểm đặc biệt đồng thời cũng là một trong những nét làm nên phong cách riêng trong nghệ thuật viết truyện của Thạch Lam. 

+ Ngôn ngữ xúc tích, giàu tính biểu cảm, giàu chất thơ.

+ Đan xen giữa yếu tố lãng mạn và hiện thực.

+ Miêu tả tâm lý đặc sắc, đi sâu vào thế giới tâm hồn nhân vật (đặc biệt là nhân vật Liên)

+  Nghệ thuật tương phản đối lập (giữa ánh sáng và bóng tối; sự im lặng tĩnh mịch với âm thanh tiếng ếch nhái, tiếng trống thu không ...)

+  Giọng điệu nhẹ nhàng, lôi cuốn người đọc.

2.3. Kết bài

- Khái quát và mở rộng vấn đề.

Đề bài: Nét đặc sắc về phong cách nghệ thuật của Thạch Lam qua truyện ngắn Hai đứa trẻ

Gợi ý làm bài

Thạch Lam (1910-1942) là thành viên của "Tự lực văn đoàn". Ông thành công về truyện ngắn và bút kí qua các tác phẩm như: "Gió đầu mùa". "Nắng trong vườn", "Hà Nội 36 phố phường". Tác phẩm của Thạch Lam có "cốt cách và phẩm chất văn học", để lại "cái dư vị và cái nhã thú" cho người đọc. Đó là chữ nghĩa của Nguyễn Tuân trong Tuyển tập Thạch Lam.

Truyện ngắn "Hai đứa trẻ" in trong lập "Nắng trong vườn” (1938). Truyện ngắn này có những nét đặc sắc nghệ thuật tiêu biểu cho phong cách của Thạch Lam.

Trên sách Văn học Trung học Phổ thông, Thạch Lam có ba truyện ngắn: "Gió đầu mùa", "Hai đứa trẻ", và "Dưới bóng hoàng lan". Đó là những truyện ngắn không có cốt truyện, mỗi truyện là một bài thơ từ tình đượm buồn. “Gió lạnh đầu mùa" nói về chuyện cho áo và trả áo, cho vay tiền để mua áo ấm giữa 3 đứa trẻ và hai người mẹ. "Dưới bóng hoàng lan" có 4 nhân vật: hai bà cháu, cô thôn nữ Nga và cây hoàng lan. Mái nhà xưa và bóng bà "che mát" tâm hồn đứa cháu; hương thơm và bóng hoàng lan ướp hương và ủ ấp cho một mối tình êm đẹp "dịu ngọt chăng tơ...". Còn truyện "Hai đứa trẻ" nói về một phố huyện nghèo và tâm trạng thao thức của hai chị em Liên và An khắc khoải đợi chờ một chuyến tàu đêm đi qua. Hình ảnh đoàn tàu và tiếng còi tàu đã trở thành một thói quen của cảm xúc và ước vọng. Tuy không có cốt truyện, nhưng "Hai đứa trẻ" có một hương vị thật là man mác. Đó là chất thơ.

"Hai đứa trẻ" có bao chi tiết nghệ thuật giàu sức gợi sâu xa. Thạch Lam tả cảnh, tả người hay kể chuyện đều chọn lọc, tạo nên ấn tượng, nhiều xao xác và bâng khuâng. Cảnh phố huyện tối dần, ngoài đồng thì ếch nhái kêu ran; trong nhà thì tiếng muỗi vo ve. Liên ngồi yên lặng, đôi mắt bóng tối ngập đầy dần, tâm hồn ngây thơ thấm thía cái buồn của buổi chiều quê. Bà cụ Thi hơi điên, nghiện rượu, tiếng cười "khanh khách". Tiếng đàn bầu của bác xẩm thì "bần bật". Mẹ con chị Tí bán nước chè. Thằng cu "khiêng hai cái ghế trên lưng”, mẹ nó "đội cái chõng trên đầu"... Thật là vất vả, cực nhọc và nghèo khổ. Những chi tiết ấy rất sống, rất hiện thực. Tiểu thuyết Tự lực văn đoàn thuộc khuynh hướng lãng mạn. Nhưng truyện của Thạch Lam, đặc biệt truyện "Hai đứa trẻ" thì nội dung hiện thực - nhân đạo hòa quyện đầy ám ảnh và lay động.

Một nét đặc sắc nghệ thuật của Thạch Lam là tinh tế và sâu sắc trong phân tích thế giới nội tâm nhân vật, gợi xúc động những hình thái mơ hồ, mong manh trong lòng người. Những dòng viết về tâm trạng của nhân vật Liên với bao buồn vui lẫn lộn, nhiều xao xác bâng khuâng. Trời tối dần, Liên ngồi nhìn phố huyện, không hiểu sao là chị thấy lòng “buồn man mác". Ngồi đợi tàu trong màn đêm, dưới ngàn sao lấp lánh, và ánh sáng của những con đom đóm nhấp nháy, tâm hồn Liên "yên tĩnh hẳn”. Tàu đến, Liên vội đánh thức em dậy, hai chị em nhìn đoàn xe vút qua, nhìn theo cái chấm nhỏ đèn xanh, xa mãi dần khuất sau rặng tre. Liên cầm tay em, "lặng theo mơ tưởng. Hà Nội xa xăm. Hà Nội sáng rực, vui vẻ và huyên náo". Liên nhớ lại kí ức tuổi thơ và ước vọng. Rồi Liên chìm dần trong giấc ngủ yên tĩnh của phố huyện về khuya "tịch mịch và đầy bóng tối".

Truyện "Hai đứa trẻ" có một giọng điệu rất riêng, giọng điệu tâm tình thủ thỉ. Đó là liếng nói của một con người, như Nguyễn Tuân nhận xét là "tính tình nhẹ nhàng tinh tế", "vừa sống vừa lắng  nghe chung quanh..." với bao chuyện buồn vui đang xảy ra. Cái dây xà tích bằng bạc của Liên, Thạch Lam đã phát hiện ra thứ vật dụng mà "chị quý mến và hãnh diện" vì nó tỏ ra chị là người con gái "lớn và đảm đang". Phở bác Siêu là một thứ quà "xa xỉ, nhiều tiền" mà hai chị em Liên không bao giờ mua được, vì thế hai chị em chỉ biết "ngửi thấy mùi phở thơm. Liên nhớ về Hà Nội là nhớ những kỉ niệm tuổi thơ, ngày hố còn đi làm, mẹ nhiều tiền, hai chị em được đi chơi bờ Hồ, được uống những cốc nước lạnh xanh đỏ. Phải chăng đó cũng là kí ức tuổi thơ êm đềm của Thạch Lam?

Thạch Lam sử dụng thành công thủ pháp nghệ thuật tương phản đối lập để làm nổi bật những cảnh đời lầm than nơi phố huyện. Phố huyện ngập đầy bóng tối. Chỉ có vài ngọn đèn le lói. Riêng ngọn đèn nơi chõng hàng chị Tí được nhắc đi nhắc lại nhiều lần. Càng về khuya, phố huyện càng im lìm, tịch mịch. Đêm nào cũng có một chuyến tàu chạy qua phố huyện. Dù chỉ trong khoảnh khắc, nhưng con tàu đã mang đến một thế giới đầy ánh sáng và náo động. Làn khỏi bừng sáng. Các toa đèn sáng trưng. Đồng và kền lấp lánh. Các cửa kính sáng Đốm than đỏ bay tung trên đường sắt. Tiếng xe rít. Tiếng hành khách ồn ào, khe khẽ. Tiếng còi tàu rít lên. Đoàn tàu rầm rộ đi tới và vút qua... Ánh sáng và bóng tối, ồn ào náo động và tịch mịch, tương phản ấy, đối lập ấy đã làm nổi bật những cảnh ngộ nghịch trái, đồng thời đi sâu vào những tâm tình, tâm trạng, những cảm xúc, cảm giác đầy ám ảnh.

Một nét  đặc sắc nữa về nghệ thuật của Thạch Lam là câu văn dưới ngòi bút của ông thanh nhẹ, trong sáng, giàu hình ảnh và gợi cảm. Ví dụ, cảnh phố huyện lúc chiều tàn: "Phía tây, đỏ rực như lửa cháy (...). Chiều, chiều rồi. Một chiều êm ả như ru, văng  vẳng tiếng ếch nhái kêu ran nơi đồng ruộng theo gió nhẹ đưa vào... Đây là cảnh đầu đêm nơi phố huyện: “Trời đã bắt đầu đêm một mùa hạ êm như nhung và thoảng qua gió mát . Đường phố và các ngõ con dần dần chứa đầy bóng tối...". Nói về câu văn Thạch Lam, Nguyễn Tuân, nhận xét: "Bằng sáng tác văn học. Thạch Lam đã làm cho tiếng nói Việt Nam gọn khẽ đi, co duỗi thêm, mềm mại ra, và tươi đậm hơn".

Sự đào thái và thanh lọc là vô cùng nghiêm khắc và nghiệt ngã đối với bất cứ ai, sự vật nào, nhất là đối với văn chương nghệ thuật. Nhiều cây bút trong "Tự lực văn đoàn" đã bị độc giả ngày nay hờ hững vì thế! Riêng tác phẩm của Thạch Lam, bảy mươi năm sau vẫn được chúng ta yêu thích.

Cái đẹp trong văn chương Thạch Lam, trước hết là cái đẹp của tình người, cái đẹp của một trái tim nhân hậu. Là cái đẹp của chất thơ đậm hương đời và vị đời, là cái đẹp của một ngòi bút giàu bản sắc. Là tinh thần nhân đạo sáng bừng trang văn,... Con người và văn chương của Thạch Lam đáng để ta trân trọng và mến mộ.

Dù chỉ có một cuộc đời ngắn ngủi, song Thạch Lam (1910 – 1942) đã kịp để lại cho văn học Việt Nam hiện đại nhiều tác phẩm có giá trị, đặc biệt là một số truyện ngắn và bút kí. Những tác phẩm ấy đã khẳng định một phong cách Thạch Lam trong làng văn hiện đại. Trong số truyện ngắn của ông, “Hai đứa trẻ” là tác phẩm được nhiều bạn đọc biết đến hơn cả, bởi lẽ nó tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của cây bút văn xuôi đặc sắc này.

Đã hơn nửa thế kỉ trôi qua nhưng truyện ngắn “Hai đứa trẻ” vẫn là những hình tượng nghệ thuật đầy sức sống trong lòng bạn đọc nhiều thế hệ. Cái gì đã mang đến một sức sống lâu bền như vậy cho tác phẩm? Phải chăng cái tạo nên sức lôi cuốn ấy chính là tài năng nghệ thuật của nhà văn Thạch Lam? Quả vậy, những nét đặc sắc trong truyện ngắn “Hai đứa trẻ” cũng là những nét đặc sắc của phong cách Thạch Lam.

Trước hết, khác với các tác phẩm tự sự nói chung, “Hai đứa trẻ” hầu như không có cốt truyện, sự kiện. Nói một cách chính xác, “cốt truyện” chỉ là câu chuyện về hai đứa trẻ – một chị, một em trai với một chõng hàng ở một phố huyện nghèo có đường xe lửa chạy qua. Truyện hầu như không có sự kiện gì đặc biệt. Hành động của nhân vật chỉ là những việc lặp đi lặp lại mỗi ngày. Ngày nào chẳng vậy, ngày nào mà chẳng có “Tiếng trống thu không trên cái chòi của huyện nhỏ, từng tiếng một vang ra để gọi buổi chiều”. Ngày nào mà mẹ con chị Tí nhá nhem tối chẳng “Xách điếu đóm và hai cái ghế trên lưng ở trong ngõ đi ra” để bày hàng. “Ngày nào, cứ chập tối, mẹ Liên lại tạt ra thăm hàng một lần, và bà dặn cứ tróng thu không là phải đóng cửa hàng lại. Ngày nào mà hai chị em Liên chẳng mong ngóng đợi đòn tàu đêm đi qua. Những con người quen thuộc, những hành động thường nhật, nhàm chán. Một nhịp sống đều đều không có gì thay đổi. Nói chung, cuộc sống con người hiện ra qua ngòi bút miêu tả của Thạch Lam trong “Hai đứa trẻ” đều không có gì khiến bạn đọc phải hồi hộp, phải đợi chờ, ấy vậy mà đã tạo nên một chỉnh thể nghệ thuật mang đến cho người đọc những nhận thức mới mẻ về con người, nói chính xác hơn là thân phận những con người nhỏ bé, tầm thường trong xã hội cũ. Thạch Lam đã hết sức khéo léo gắn kết được những con người, những sự kiện thường nhật ấy lại để chúng trở thành một thế giới nghệ thuật. Tác phẩm thú vị ở chỗ tưởng như hiện thực được miêu tả rất cũ kĩ, sáo mòn nhưng cuối cùng người đọc lại nhận ra rất nhiều thông điệp có giá trị mà nhà văn gửi gắm.

Kiểu cốt truyện của “Hai đứa trẻ” là một kiểu tổ chức hành động tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Thạch Lam. Không chỉ “Hai đứa trẻ”, nhiều tác phẩm khác của ông cũng vậy. Truyện ngắn “Dưới bóng hoàng lan” kể về một chàng trai về quê thăm bà rồi gặp lại cô bé hàng xóm giờ đã trở thành một thiếu nữ xinh xắn. Truyện “Gió lạnh đầu mùa” kể về những đứa trẻ biết thương yêu, biết nhường cho nhau một tấm áo để chống cái lạnh đầu mùa… Thật nhẹ nhàng, thật giản đơn. Cái độc đáo, cái đặc sắc làm nên phong cách Thạch Lam, trước hết chính là kiểu cốt truyện nhẹ nhàng nhưng khó quên ấy.

Vậy là dường như Thạch Lam không chú trọng cốt truyện. Cái nhà văn muốn làm nổi bật lên trong tác phẩm này chính là tâm tư, tình cảm của nhân vật. Chị em Liên đang nghĩ gì, buồn hay vui? Đó mới chính là điều ngòi bút Thạch Lam đang hướng tới.

Có thể nhận thấy qua “Hai đứa trẻ” nghệ thuật miêu tả tâm trạng nhân vật điêu luyện của ngòi bút Thạch Lam. Mỗi nhà văn có một phong cách riêng. Nam Cao có biệt tài đi sâu vào từng ngõ ngách tâm trạng, thể hiện sâu sắc những uẩn khúc của nhân vật. Ông có thể phanh phui tất cả những sự thật của tâm hồn. Nguyễn Tuân lại diễn tả rất hay cái khát khao hướng về cái đẹp, cái thanh nhã, cái cao cả, cao thượng của con người… Song thể hiện những nét tinh tế, nhẹ nhàng của tình cảm, cảm xúc thì có lẽ trong các nhà văn Việt Nam hiện đại chưa ai hơn được Thạch Lam.

Cụ thể, trong thiên truyện ngắn này, tâm trạng của hai đứa trẻ, nói chính xác là của Liên, được Thạch Lam diễn tả một cách khéo léo. Nhà văn để tâm trạng nhân vật tự bộc lộ. Tâm trạng của Liên được thể hiện qua thị giác và thính giác. Hình ảnh những con người nơi phố huyện, như bác phở Siêu, mẹ con chị Tí, vợ chồng bác xẩm, vài người đi làm về muộn lặng lẽ đi ngoài phố, bóng tối bao trùm lên tất cả…; âm thanh của tiếng trống thu không, trống cầm canh, tiếng cười khanh khách của bà Thi điên, vài tiếng đàn bầu rời rạc của vợ chồng bác xẩm… đã nói lên một cách hết chính xác những cảm xúc buồn man mác, buồn nhưng không hiểu vì sao của một tâm hồn non trẻ, ngây thơ.

Bằng tài năng sử dụng ngôn từ, nhà văn đã dẫn người đọc quay trở về quá khứ, đến với một phố huyện nghèo, đang mỗi lúc một chìm dần vào đêm tối. Người đọc dường như đang ở bên cạnh những đứa trẻ mà lắng nghe những thanh âm buồn bã, mà chứng kiến những con người lam lũ đang khao khát một cuộc sống tươi sáng hơn. Nhà văn đã khơi gợi được lòng đồng cảm mạnh mẽ ở người đọc. Điều đó lí giải vì sao những nhân vật của truyện dường như rất bình thường nhưng đã để lại một ấn tượng mạnh đến vậy trong lòng người đọc.

Nhiều tác phẩm khác của Thạch Lam cũng có chung một phương thức miêu tả tâm trạng nhân vật như trong “Hai đứa trẻ”. Song có thể nhận thấy, “Hai đứa trẻ” là truyện ngắn thể hiện một cách tập trung nhất nét đặc sắc nghệ thuật nêu trên của ngòi bút Thạch Lam.

Kiểu kết cấu – kết cấu thời gian, kết cấu sự kiện và nhân vật – trong “Hai đứa trẻ” cũng là một nét khá tiêu biểu cho phong cách Thạch Lam. Cách thể hiện của Thạch Lam gắn với phương thức của một họa sĩ hay một nghệ sĩ nhiếp ảnh. Kiểu thời gian hồi tưởng chỉ xuất hiện có một lần khih Liên nhớ lại những ngày gia đình còn ở Hà Nội. Song vùng kí ức ấy cũng rất mờ nhạt trong Liên. Hà Nội trong trí nhớ của Liên chỉ còn là một vùng sáng rực. Kiểu thời gian đảo lộn, dồn nén không thấy xuất hiện. Thời gian nghệ thuật của “Hai đứa trẻ” là thời gian xuôi chiều, đều đều. Khoảng thời gian của tác phẩm cũng diễn ra trong một khoảng ngắn: từ lúc chiều tàn cho đến đêm khuya, khi chuyến tàu đêm đi qua thị trấn. Song không phải vì thế mà tác phẩm kém đi sự hấp dẫn. Ngược lại, với cách miêu tả ấy, nhà văn đã bắt nhận được nhịp sống đều trôi, buồn tẻ, lặng lẽ nơi phố huyện, tựa như một nhạc sĩ đã nắm bắt được nhịp điệu của tâm hồn để thể hiện nó trong giai điệu về số phận con người. Kiểu thời gian của tác phẩm làm cho người đọc có ấn tượng rằng đây là một nhát cắt của cuộc sống. Cách thể hiện ấy đã làm tăng tính chân thực của những hình tượng nghệ thuật trong truyện ngắn này.

Kiểu kết cấu nhân vật của tác phẩm cũng khá đặc biệt. Cái đặc biệt không phải được tạo nên từ sự phức tạp của nội tâm nhân vật, của các tuyến nhân vật. Ở đây không có nhân vật đa diện, không có các tuyến nhân vật chính diện, nhân vật phản diện… như trong tác phẩm của các nhà văn cùng thời khác mà chỉ những con người đang lặng lẽ, đắm chìm trong tăm tối, buồn bã. Đó cũng là điểm chung về nhân vật trong nhiều tác phẩm khác của Thạch Lam.

Nếu người đọc đã biết đến một Nguyễn Tuân tài hoa kiêu bạc, một Nam Cao sâu sắc, một Vũ Trọng Phụng gay gắt, quyết liệt… thì qua những trang văn “Hai đứa trẻ”, “Dưới bóng hoàng lan”, “Gió lạnh đầu mùa”,… ta lại được biết thêm một Thạch Lam nhạy cảm, biết lắng nghe, biết nâng niu những biến thái tinh tế của tâm hồn những con người nhỏ bé, bình thường. Văn Thạch Lam nhắc chúng ta cần quan tâm hơn nữa, cần biết sống hơn nữa với những người xung quanh.

 

----------Mod Ngữ văn biên soạn và tổng hợp-----------